فوبیا (Phobia) یک اختلال اضطرابی است که به طور ترس غیر منطقی از شیء یا موقعیت خاصی خود را نشان می دهد. ترسیدن از برخی موقعیت ها مانند ارتفاع یا برخی چیزها مانند مار شایع است. اما در فوبیاهای خاص، ترس یا اضطراب به قدری شدید است که فرد از پرداختن به فعالیت ها ناتوان می شود.

فرد از هیچ تلاشی برای اجتناب از موقعیت یا عامل فوبیا آفرین، پرهیز نمی کند و ممکن است رفتارهایی خطرآمیز نشان دهد(اقدام به خودکشی). اگر نتواند از موقعیت اجتناب کند، سطح اضطراب، تنش و ناخوشی زیاد را متحمل می شود.

به طور کلی در سراسر دنیا، فوبیا در بزرگسالان ۶۰ ساله و بالاتر کمتر از جوانان شایع است. در مردان نیز کمتر از زنان شایع است. در این مقاله به توصیف انواع فوبیاها و مداخلات متناسب با آن ها می پردازیم.

فهرست مطالب

انواع فوبیا

فوبیا دامنه وسیعی از محرک ها را ممکن است شامل شود، ولی اکثر آنها طبق آخرین نسخه ی DSM در ۴ طبقه اصلی قرار دارند:

فوبیای حیوانات (Animal Phobia)

این گروه شایع ترینند. ترس غیرمنطقی از حیوانات یا حشرات خاص. این فوبیا اغلب در اوایل تا اواسط کودکی شروع می‌شود.

مثال‌ها: ترس از سگ‌ها (سینوفوبیا)، ترس از مارها (اووفیدیوفوبیا)، ترس از عنکبوت‌ها (آراکنوفوبیا).

فوبیای محیطی (Environment Phobia)

ترس شدید از پدیده‌های طبیعی یا محیطی خاص. این نوع فوبیا نیز معمولاً در اوایل تا اواسط کودکی ظاهر می‌شود.

مثال‌ها: ترس از ارتفاع (آکروفوبیا)، ترس از طوفان (آسترافوبیا)، ترس از آب (هیدروفوبیا).

فوبیای خون، تزریق و جراحت (Blood-Injection-Injury Phobia)

این نوع فوبیا شامل ترس از دیدن خون، تزریق، یا جراحات است. برخلاف دیگر فوبیاها که معمولاً با افزایش ضربان قلب همراه هستند، این نوع فوبیا ممکن است منجر به کاهش فشار خون و غش کردن شود.

مثال‌ها: ترس از دیدن خون (هِموفوبیا)، ترس از تزریقات.

فوبیای موقعیتی (Situational Phobia)

ترس از موقعیت‌های خاص که ممکن است در دوران کودکی یا بزرگسالی آغاز شود.

مثال‌ها: ترس از پرواز (آیروفوبیا)، ترس از فضاهای بسته (کلاستروفوبیا)، ترس از استفاده از آسانسور.

فوبیاهای دیگر و غیر معمول

فوبیاهای غیر معمول (Unusual Phobias)

این دسته شامل ترس‌های غیرمعمول یا غیرمتداول می‌شود که در هیچ‌یک از دسته‌های ۴گانه قرار نمی‌گیرند.

مثال‌ها: ترس از حفره و سوراخ های متعدد(ترایپوفوبیا)، ترس از دندانپزشکی (دنتوفوبیا)، ترس از تاریکی (نیکتوفوبیا)

فوبیاهای دیگر (Other Phobias)

در این اختلالات همبود اگر دلیلی موجه وجود داشته باشد و فرد با خروج از موقعیت حالات اضطرابی را نداشته باشد، فوبیا تشخیص داده نمی شود.

فوبیای اجتماعی (Social Anxiety Disorder یا Social Phobia)

این نوع فوبیا به اضطراب اجتماعی اشاره دارد و در آن فرد از موقعیت‌های اجتماعی که ممکن است مورد قضاوت قرار بگیرد، ترس دارد. اگر فرد به علت ارزیابی منفی از موقعیت هایی بترسد، به جای فوبیای خاص باید اضطراب اجتماعی تشخیص داده شود.

آگورافوبیا (Agoraphobia)

آگورافوبیا به ترس از مکان‌ها یا موقعیت‌هایی اشاره دارد که فرد در آن احساس می‌کند نمی‌تواند به راحتی فرار کند یا کمک دریافت کند، به خصوص اگر دچار حمله اضطرابی شود. اگر فردی فقط از یکی از موقعیت های آگورافوبی بترسید، در این صورت می توان فوبیای خاص تشخیص داد. اما اگر از دو یا تعداد بیشتری موقعیت بترسد، آگوروفوبیک است که یک اختلال اضطرابی جداگانه است.موقعیت ها شامل موارد زیر می شود:

استفاده از وسایل حمل و نقل عمومی (اتوموبیل، اتوبوس، قطار، کشتی)
بودن در مکان های باز(بازار، پل، پارکینگ بی سقف)
بودن در مکان بسته(تئاتر، سینما، فروشگاه)
ایستادن در صف یا بودن در جمعیت
تنها بیرون از خانه بودن

۳. اختلال اضطراب جدایی (Separation Anxiety Disorder)

اگر فرد به علت جدایی از مراقبت کننده اصلی یا شخص دلبسته از موقعیت هایی بترسد، به جای فوبیای خاص باید اختلال اضطراب جدایی تشخیص داده شود.

علائم فوبیا

وقتی اشخاص در معرض محرک هراس انگیز قرار می گیرند یا به آن فکر می کنند، می توانند علائم و پاسخ های اضطرابی متفاوتی را نشان دهند. شایع ترین علائم به شرح زیر است:

علائم جسمی

هنگامی که فرد با منبع ترس خود روبرو می‌شود، سیستم عصبی سمپاتیک فعال می‌شود که منجر به علائم جسمی زیر می‌گردد:

تپش قلب شدید یا افزایش ضربان قلب
تنگی نفس یا احساس خفگی
تعریق بیش از حد
لرزش یا تکان‌های غیرارادی
سرگیجه یا احساس سبکی سر
خشکی دهان
احساس سرما یا گرمای شدید ناگهانی
درد یا فشار در قفسه سینه
حالت تهوع یا ناراحتی گوارشی
حالت اضطراب شدید که گاهی به حالت وحشت‌زدگی (پانیک) منجر می‌شود

علائم روانی

ترس شدید و غیرمنطقی از منبع خاص (مانند حیوانات، موقعیت‌ها، یا فعالیت‌ها)
اضطراب بیش از حد در هنگام فکر کردن به منبع فوبیا
نیاز به فرار کردن از موقعیت یا شیء ترس‌آور
احساس ناتوانی در کنترل ترس یا اضطراب
توجه بیش از حد به شیء یا موقعیت ترس‌آور
اجتناب از موقعیت‌ها یا اشیاء مربوط به فوبیا (مانند اجتناب از پرواز برای فردی که فوبیای پرواز دارد)
احساس از دست دادن کنترل یا این که ممکن است اتفاق بدی بیفتد

علائم رفتاری

اجتناب شدید از موقعیت‌ها یا اشیاء ترسناک
تمایل به همراه داشتن دیگران در موقعیت‌های استرس‌زا برای حمایت عاطفی
اجتناب اجتماعی، به ویژه در فوبیای اجتماعی، که می‌تواند منجر به کناره‌گیری از فعالیت‌های اجتماعی شود.
ناتوانی در تمرکز به دلیل اضطراب مرتبط با فوبیا

روش تشخیص فوبیا

تشخیص فوبیا مستلزم موارد زیر است:

تقریبا هر بار که شخص در معرض محرک هراس انگیز قرار می گیرد، یک پاسخ اضطرابی فوری رخ می دهد.
شخص یا باید الف/ از موقعیت(های) اضطرابی اجتناب نماید یا ب/هر مواجهه با اضطراب یا تشویش را تحمل کند.
ترس یا اضطراب، تناسبی با خطر واقعی ندارد.
ترس یا اضطراب، پایدار(شش ماه یا بیشتر) است.
ترس یا اضطراب، پریشانی بارزی را به بار آورد و مختل کننده ی روزانه عادی شود.
تقریبا هر بار که شخص در معرض محرک هراس انگیز قرار می گیرد نشانه های فیزیکی مانند تعریق، تپش قلب، تنگی نفس، مور مور شدن را تجربه می کند.

روش های درمان فوبیا

درمان فوبیا نیازمند درمانی است که ترکیبی و متناسب با فرد طراحی شده باشد. هدف نهایی جایگزین کردن پاسخ های سازگارانه (آرامیدگی) با پاسخ های ناسازگارانه (ترس یا اضطراب) است.

درمان روان کاوانه

این درمان بر فکری که در پس فوبیا است می پردازد و با جلسات گفت و گو محور بر بعد ناهشیار فرد تمرکز می کند.

درمان دارویی

این درمان تنها در مواقعی که فوبیا بسیار شدید باشد و فرد قادر به کنترل آن نباشد به کار می آید. درمان دارویی موقتا می تواند علائم اضطرابی و افسردگی را تسکین دهد. در حالت ایده آل باید مکمل درمان بالینی باشد.

درمان گیاهی

این درمان در زمان هایی محدود و کوتاه می تواند سطح اضطرابی را کاهش دهد و در لحظه ی مواجه با موقعیت با شیء فایده ای برای فرد ندارد.

درمان های نوین

نورتراپی ابزاری نوین در علم روان شناسی است که مغز را آموزش می دهد تا به عملکرد اصلی خود بازگردند. این ابزار به عنوان کمک درمان و کنترل کننده ی استرس و اضطراب موثر است.

تکنیک های درمانی

روش های متنوعی در درمان وجود دارد که بر اساس تشخیص درمانگر، ویژگی های فرد، شدت فوبیا انتخاب می شود. برخی از این روش ها به شرح زیر است:

	مواجهه تدریجی	مواجه کامل ناگهانی
تجسمی	حساسیت زدایی منظم	غرقه سازی تجسمی
زنده	حساسیت زدایی منظم	غرقه سازی واقعی

حساسیت زدایی منظم

فرد دارای فوبیا ابتدا حالات آرمیدگی و آرام سازی خود را آموزش می بیند. در مرحله ی بعدی تصاویر ذهنی را که به تدریج اضطراب آورتر می شوند را تجسم کند. این فرآیند در مراحل کوتاه و مستمری همچون ۱.آماده سازی ۲.رتبه بندی فوبیا ۳. مواجهه تدریجی، با حضور درمانگر انجام می شود.

غرقه سازی

فرد دارای فوبیا به یکباره در موقعیتی که بالاترین سطح فوبیای اوست غرق می شود. به طوریکه اضطراب را با شدت تمام تجربه کند. این روش به دو صورت غرقه سازی واقعی و غرقه سازی تجسمی انجام می شود.

غرقه سازی واقعی: درمانجو به طور مستقیم در موقعیتی که از آن می ترسد قرار می گیرد. برای مثال اگر از عنکبوت بترسد در موقعیتی قرار می گیرد که عنکبوت را لمس کند.

غرقه سازی تجسمی: متخصص بالینی درمانجو را به صورت مجازی با موقعیتی که از آن می ترسد مواجه می کند. در این روش ابزاری همچون VR و واقعیت مجازی استفاده می شود.

درجه بندی شده به صورت واقعی

این روش نمونه ی معتدل شده ی غرقه سازی واقعی است. این معتدل سازی باعث می شود که فرد سطح بالای هیجان را که موقع مواجهه ی یکباره تجربه می کند را، متحمل نشود. در این روش فرد ابتدا با موقعیت های مشابه اما کمتر استرس زا مواجه می شود و درمانگر، پاسخ غیراضطرابی را تقویت می کند. با الگو شدن پاسخ های غیر اضطرابی، فرد می تواند با موقعیت استرس زاتر مواجه شود.

چه زمانی باید برای فوبیا، به پزشک مراجعه کرد؟

افراد مبتلا به فوبی های خاص، مانند افراد مبتلا به اختلالات اضطرابی دیگر، اختلالاتی در عملکرد روانی- اجتماعی و کاهش کیفیت را نشان می دهند. در مواقع زیر، مراجعه به پزشک ضروری است:

اگر علائم فوبیا به مرور زمان بدتر شده اند.
اگر علائم اضطرابی مختل کننده ی عملکرد روزانه شوند و فرد به وظایف خود نرسد.
اگر علائم منجر به پریشانی شدید یا مداوم شوند.
اگر تغییر خلق و خویی، هیجانی شدید رخ دهند.

روش های درمان فوبیا در کلینیک اسماعیل تبار

در کلینیک اسماعیل تبار، با رویکرد های CBT، DBT و تحلیلی روانکاوانه به ریشه ی ناهشیار و تصاویر ذهنی فوبیا پرداخته می شود و تمارینی جهت مواجه سازی و بازسازی تصویر ذهنی طراحی می شود. این پروتکل ها شخصی سازی می شود و یک درمانگر و مربی انفرادی، علاوه بر تیم درمانی برای فرد قرار داده می شود تا در مسیر درمانی او را همراهی کند.

همچنین از فنون و ابزارهای نوین روان شناسی در حوزه ی نوروتراپی استفاده می شود تا علائم اضطرابی و اختلالات همبود مانند افسردگی، مشکل خواب و تمرکز کاهش یابند.

فوبیا چیست؟