علت پرخاشگری کودکان چیست؟
خشم از هیجاناتی است که معمولا با پرخاشگری، جار و جنجال و دعوا نسبت به شی یا شخصی که خواستگاه ناکامی و ایجاد خشم است، ابراز میشود.
پرخاشگری غریزهای است که بهصورت تخریب مدام، جنگ و آزارگری نمایان میشود. پرخاشگری غریزهای اولیه است؛ یعنی احتمالا در موجودات اولیه مثل تکسلولیها یا آمیبها هم خودش را نمایان میکند. خشم حالتی است که در مقابله با وضع دشوار به وجود میآید و کودک خردسال خشمش را به صورت حمله و احترام نگذاشتن به حریک نشان میدهد.
کودکان در سه یا چهار سال خشمشان را بهوسیهی استفاده از قدرت بیانشان خاموش میکنند. داد و فریاد راه میاندازند و دست به ناسزاگویی میزنند. کودک اگر از راههای ابتدایی مثل لگدزدن یا گریهکردن نتواند این خشم را التیام دهد به راههای دیگری متوسل میشود؛ در پنج یا شش سال کنارهگیری را انتخاب میکند و در سنین بالاتر از طریق جریحهدار کردن احساسات دیگران آب بر آتش خشمشان میریزند. اما یک پرسش ممکن است ذهن شما را به خود مشغول کرده باشد و آن تعریف دقیق پرخاشگری است. آیا هر رفتار نسبتاً شدیدی از سوی فرزندمان از او یک کودک پرخاشگر میسازد؟
پرخاشگری چیست؟
در ابتدا بهتر است تعریف پرخاشگری را از جوانب مختلف بسنجیم؛ پرخاشگری، عمل یا گفتاری است که به منظور آسیب رسانیدن به شخص دیگر و یا یک شیء انجام می گیرد، واکنشی عاطفی که هدف آن مانع یا حذف عامل تهدید است.
پرخاشگری نوعی مکانیسم روانی است که در آن کودک پرخاشگر بهطور ناخودآگاه فشار ناشی از محرومیتها و ناکامیهای خود را به شکل رفتارهایی مثل حملهکردن، احترام نگذاشتن به حریم دیگران و رفتارهایی از سر کینهتوزی نشان میدهد.
از این تعاریف -و بهطور کلی تعریفهایی که صاحبنظران دربارهی پرخاشگری ارائه دادهاند- میتوان به چند گزارهی کلی دست پیدا کرد:
- پرخاشگری رفتاری است که ضرر و زیانزدن را بهدنبال دارد.
- کودک پرخاشگر تمایل دارد به شخصی یا چیزی آسیب بزند و این کار را هم انجام میدهد.
- پرخاشگری در کودکان از رایجترین واکنشها نسبت به ناکامیهایشان است.
- پرخاشگری نهتنها بهمنظور صدمه زدن به دیگران، بلکه برای کسب پاداش ارضای نیاز یا رفع موانع انجام میشود.
- در رفتار کودک پرخاشگر نوعی واکنش عمدی دیده میشود.
انواع پرخاشگری
پرخاشگری را بهطور کلی به دو شکل وسیلهای و خصمانه تقسیم میکنند.
پرخاشگری وسیلهای یعنی حمله به دیگران برای بهدست آوردن وسیلهای خاص یا رسیدن به یک هدف. پرخاشگری کودکان بیشتر از نوع وسیلهای است و از ۱۲ ماهگی به بعد در رفتار با کودکان دیگر خود را نشان میدهد. کودک پرخاشگر در مدرسه رفتارش را به شکل دیگری نمود میدهد که همان صورت خصمانه است؛ یعنی آسیبرسانی عمدی و حمله به دیگران. پرخاشگری خصمانه بهصورت لفظی و بدنی نمود پیدا میکند و با افزایش سن، پرخاشگری لفظی جای فرم بدنی آن را میگیرد.
نمودهای پرخاشگری
پرخاشگری به شکلهای متفاوتی نمود پیدا میکند. اگر با کودک پرخشاگر سرو کله زده باشید حتما این لیست برایتان بسیار آشناست:
| نمودهای پرخاشگری کودکان |
| فحش دادن |
| پرتاب شیء |
| لگد زدن |
| جنگ و ستیز |
| شکستن اشیا و ضربهزدن |
| حمله به دیگران |
| دروغگویی |
| برهم زدن نظم |
| برانگیختگی بیش از حد |
| فرار از خانه و مدرسه |
| نگاههای تند و خشن |
| بههم فشردن دندانها |
| جیغ زدن |
علتهای پرخاشگری
صاحبنظران در مورد علل پرخاشگری کودکان و نوجوانان نظریات مختلفی ارائه کردهاند و علل آن را به سه زیرشاخهی کلی غریزی، زیستی و محیطی تقسیم کردهاند.
فروید معتقد است پرخاشگری حالتی غریزی است و در تمام انسانها از تولد تا مرگ وجود دارد و این حالت بین انسانها و حیوانات مشترک است.
والد- میلیر غریزی بودن پرخاشگری را مردود دانسته است؛ او میگوید پرخاشگری همواره در پی ناکامی خواهد آمد.
بندورا پرخاشگری را ناشی از رفتار تقلیدشده میداند . پیروان نظریه یادگیری اجتماعی معتقدند که پرخاشگری در اثر یادگیری رفتار الگوها ایجاد می شود.
نظریه چهارم این است که اصل و مبنای پرخاشگری میتواند غریزی باشد و وجود چنین نیرویی برای صیانت ذات یا نظم خلقت لازم است؛ تنها نحوه بروز آن -که مربوط به عوامل تربیتی – اجتماعی است- میتواند متفاوت باشد.
علل پرخاشگری از منظری دیگر فیزولوژیکی و روانی-اجتماعی است. در این جدول میتوانید نگاهی به علل فیزیولوژیکی داشته باشید:
| علل فیزیولوژیکی پرخاشگری کودکان |
| صدمات مغزی مانند ضایعات، ضربهها ، تخریب نواحی مغزی (قشر مخ) ، ساختمان شبکیه و اشکال در سیستم عصبی |
| اختلال شنوایی و بینایی |
| تحریک هیپوتالاموس |
| اختلال در ترشح غدد |
| عوامل ژنیتکی که مردان را از نظر جسمی نیرومند کرده، رفتار خصمانه و پرخاشگرانه را موجب میشود |
اما از سوی دیگر عوامل محیطی و علل روانی و اجتماعی بسیار متعددند و بهنظر میرسد تاثیرگذارتر هم هستند:
- ناکامی و وجود مانع برای ارضای نیازهای مختلف در کودک و نوجوان.
- یادگیری رفتارهای پرخاشگرانه از طریق مشاهده صحنههای درگیری و کشـتار در تلویزیون و سینما و…
- تنبیه شدید والدین در دوران کودکی فرد
- طردشدن کودک از طرف والدین یا مدرسه
- طلاق رسمی یا عاطفی والدین
- غیبت زیاد و طولانی یکی از والدین
- وجود جو نامساعد در خانواده و نابسامان بودن خانواده
- پرخاشگر بودن پدر و مادر یا هردو و یا معلمان مدرسه
- آزار و اذیت همسالان در دوران کودکی
- عدم آگاهی از آداب رفتار با دیگران
- ترس و دلهرهی زیاد در خانه و مدرسه
- موفقیت در رسیدن به خواستهها از کودکی بر اثر پافشاری و پرخاشگری
- تبعیض و بیعدالتی در مورد کودک و نوجوان در خانه و مدرسه
- داشتن احساس ناامنی در کودک و نوجوان
- بیارزش شمردن فرد و تحقیر وی در خانه و مدرسه
- واگذاری کار فراوان و دادن تکلیف بیش از طاقت به کودک و نوجوان
- دخالت بیش از حد در کار کودک و نوجوان توسط بزرگترها
- ممانعت از فعالیتهای عادی کودک و نوجوان
- حسادت در کودک و نوجوانان
- شنیدن یا خواندن داستانهای خشونتآمیز
- فقر اقتصادی خانواده
- اعتیاد والدین یا یکی از آنها
- رفتار تهدیدآمیز معلمان و سایر کارکنان مدرسه و وجود جو نامساعد و استبداد در مدرسه
- نداشتن برنامه منظم و عدم استفاده صحیح از اوقات فراغت
البته گاهی اوقات علت پرخاشگری کودکان، نداشتن مهارتهای کلامی برای برآوردن نیازهای خود است. کودک پرخاشگر وقتی در موقعیتی که نمیتواند بگوید: «این کار را نکن»، وقتی خواهر یا برادرش اسباببازی را از دستش میگیرد، ممکن است برای ابراز نارضایتی خود ضربه بزند یا گاز بگیرد.
اکثر اوقات، بچهها تصمیم نمیگیرند پرخاشگر باشند؛ آنها به طور اتفاقی متوجه میشوند به طور مثال، کتکزدن یا گازگرفتن موثر است. در این زمان و برای درمان پرخاشگری کودکان لازم است والدین صبوری لازم را داشته و به راهکارهای موثر روانشناسی توجه کنند.
پرخاشگری را چگونه تشخیص دهیم؟؛ راه تشخیص پرخاشگری کودکان از رفتار
راه تشخیص پرخاشگری در کودکان فرایند سادهای نیست؛ زیرا رفتارهای پرخاشگرانه ممکن است با رفتارهای طبیعی کودکان تداخل داشته باشد. ولی توجه به چند نکته باعث میشود بتوانید بهصورت نسبی پرخاشگری را در کودکان تشخیص دهید:
۱. تکرار رفتارهای پرخاشگرانه: اگر کودک به طور مداوم رفتارهایی مانند ضرب و شتم، تهدید یا تجاوز کلامی را انجام میدهد، احتمالاً دچار پرخاشگری است.
۲. نداشتن خودداری عاطفی: کودکان پرخاشگر ممکن است دارای عدم توانایی در کنترل عاطفی باشند و به سرعت به خشم و خشونت نیرومندانه واکنش نشان دهند.
۳. نشانههای جسمی: وجود آسیبهای جسمی ناشی از رفتارهای پرخاشگرانه میتواند نشانهای از پرخاشگری در کودکان باشد. این ممکن است شامل کبودیها، خراشها، شکستگیها و زخمها باشد.
۴. احترام نگذاشتن به حقوق دیگران: کودکان پرخاشگر معمولاً به حقوق و مرزهای دیگران احترام نمیگذارند و از آنها سوءاستفاده میکنند.
۵. مشکلات در روابط اجتماعی: کودکان پرخاشگر ممکن است دچار مشکلات در برقراری و حفظ روابط اجتماعی باشند و به دیگران تهدید کننده و ترسناک به نظر بیایند.
حالا اگر کودکی بیشتر این نشانهها را داشت و توانستیم تا حد زیادی مطمئن شویم پس چه کارهایی میتوانیم برای بهبود پرخاشگری کودکان و کمک به کودک پرخاشگر انجام دهیم؟
کاهش و بهبود پرخاشگری کودکان
راهکارهای موثر اما کلی برای کاهش و بهبود پرخاشگری در کودکان وجود دارد اما باید توجه کنید تا وقتی که ریشهی مشکل به صورت صحیح شناسایی نشود، نمیتوان مسئله را بهطور کامل حل کرد. برای اینکه درمان اصولی صورت بگیرد بهتر است از مشاورهای حرفهای در این زمینه کمک بگیرید. ولی بهطور کلی راهکارهای عملیای برای کاهش علائم پرخاشگری کودکان وجود دارد که قطعا در مسیر درمان به شما کمک میکنند و بخشی از آن محسوب میشوند:
ایجاد محیط خانوادگی حامی: ایجاد محیطی آرام و حامی در خانه میتواند به کاهش پرخاشگری کودکان کمک کند؛ حمایت و عشق و احترام، تعیین مرزها و قوانین مناسب قطعا تاثیرگذار خواهند بود.
آموزش مهارتهای ارتباطی و حل مسئله: آموزش کودکان به مهارتهای ارتباطی مؤثر و حل مسئله میتواند به آنها کمک کند تا احساسات خود را به درستی بیان کنند و به جای استفاده از خشم و خشونت، راهکارهای سازندهتری را پیش بگیرند.
تقویت خودکنترلی: آموزش دادن به کودک پرخاشگر میتواند به کنترل عاطفی و تنظیم خشم و خشونت او کمک کند.میتوان از تمرینهای تنفس عمیق، تکنیکهای تمرکز و تمرین مهارتهای خودکنترلی کمک گرفت.
مدیریت استرس: کودکان ممکن است به دلیل تنشها و استرسهای مختلف پرخاشگری را نشان دهند. آموزش مدیریت استرس به کودکان، مانند تمرینات آرامش داشتن، تکنیکهای تنفس و فعالیتهای آرامشبخش، میتواند به کاهش پرخاشگری کمک کند.
محدودیت دسترسی به محتوای خشونتآمیز: باوجود دسترسی آزاد در اینترنت به انواع محتواهای نامناسب مهمترین قدمی که میتوانید در این راه بردارید این است که دسترسی کودکان به فیلمها، بازیها و رسانهها را محدود کنید.
همکاری با مدرسه و مشاوران: همکاری با مدرسه و مشاوران میتواند در شناسایی و رسیدگی به مسائل رفتاری کودکان کمک کند. این شامل مشاوره فردی و خانوادگی، برنامههای تربیتی و رفتاری در مدرسه و هماهنگی با معلمان است.
الگوی مثبت: برای کاهش پرخاشگری در کودکان، ارائه الگوی مثبت و سازنده برای آنها بسیار مهم است. در واقع مهمترین مسئله در اینجا این است که خودتان پرخاشگر نباشید؛ عصبانیت شما باعث ایجاد واکنشی پرخاشگرانه در کودکتان میشود. مهمترین چیز در اینجا این است که راهکارهای حل مسئله را در زندگی خود بهکار بگیرید و آنها را هم به کودکتان یاد بدهید.
تقویتنکردن پرخاشگری کودک: و درنهایت آخرین و مهمترین راهکار درمانی این است که به کودک پرخاشگر با برآوردن خواستههایش پاداش ندهید چون باعث ایجاد شدن یک چرخهی ادامهدار خواهد شد.
به طور کلی میتوان گفت که خشم و پرخاشگری کودک موضوعی تکبعدی نیست. دلایل متعددی برای آن وجود دارد. با شناسایی علت پرخاشگری کودک و آموزش راهکارهای مناسب مدیریت خشم، کودک میآموزد به ناکامیها و سایر احساسات شدید با روشی مناسبتر پاسخ دهد. با آموزش این نکات، فرزند شما میتواند یاد بگیرد امکان تغییر رفتار وحود دارد و نیاز نیست برای هرکار پرخاشگری از خود نشان دهد.
سفری به سوی آرامش؛ راهکارهای روانشناختی
حال با تمام نکاتی که مطرح کردیم، اگر بخواهیم برای درمان پرخاشگری کودکان به مشاوره رجوع کنیم انتظار چه چیزی را باید داشته باشیم؟ بهصورت کلی درمانهای روانشناختی متفاوتی باتوجه به وضعیت کودک وجود دارد ولی ویژگی مشترک همهی آنها این است که درصدد بازسازی ذهن و رفتار خواهند بود. درصورت تشخیص متخصصان و در موارد خاص ممکن است از دارودرمانی نیز استفاده شود. مهمترین مسئله صبر و حوصلهی شما در فرآیند درمان است. قطعا همراهی خانواده و متخصصان با کودک در مسیر تغییر و رسیدن به آرامش و صلح درونی راهگشا خواهد بود.
نتیجهگیری: پیام امید
در این مقاله تلاش کردیم به شما اطلاعات همهجانبهای دربارهی پرخاشگری کودکان بدهیم. فهمیدیم که این پرخاشگری ریشههای بیولوژیکی و اجتماعی دارد و برای درمان این مسئله میتوان از راهکارهای عملی و کمک مشاوران استفاده کرد. اگر حس میکنید کودک پرخاشگری دارید و نتوانستهاید این مسئله را بهخوبی کنترل کنید، روحیهی خود را از دست ندهید و این مسئله کاملا با درایت شما و کمک متخصصان قابل حل شدن است. میتوانید با استفاده از این راهکارها کودکانی شاد و صلحطلب پرورش داد و امکان رهایی از طوفانهای ذهنی و رفتاری واقعا وجود دارد. در کلینیک دکتر اسماعیلتبار ما در کنار شما هستیم که گام به گام همراه شما کودکتان را به مسیر بهبودی و پیشرفت ببریم.