با وسواس چک کردن و علائم آن آشنا شوید

اختلال وسواس فکری-عملی (Obsessive-Compulsive Disorder – OCD) یکی از پیچیده‌ترین و ناتوان‌کننده‌ترین اختلالات روانی است که با ترکیبی از افکار مزاحم، اضطراب شدید و رفتارهای تکراری مشخص می‌شود.

یکی از مدل‌های قابل‌توجه در این اختلال، وسواس چک کردن (Checking OCD) است؛ وضعیتی که در آن فرد به‌طور مکرر و اجباری احساس نیاز می‌کند تا چیزی را بررسی کند مانند قفل بودن درب خانه، خاموش بودن اجاق گاز، ارسال درست پیام، یا سالم بودن بدن خود یا اطرافیان. این رفتارهای تکراری نه‌تنها به کاهش اضطراب منجر نمی‌شوند، بلکه در چرخه‌ای معیوب، افکار وسواسی را تقویت کرده و فرد را به تکرار بیشتر وامی‌دارند.

روانشناسی وسواس‌ها را به‌عنوان افکار، امیال یا تصاویر ذهنی مکرر و مزاحمی تعریف می‌کند که در تجربه‌ی فرد به‌صورت ناخواسته و اضطراب‌آور ظاهر می‌شوند. در مقابل، اجبارها یا اعمال جبری به رفتارها یا کنش‌های ذهنی اطلاق می‌شود که فرد برای کاهش اضطراب ناشی از این افکار یا برای جلوگیری از پیامدهای احتمالی انجام می‌دهد. چک کردن مکرر یکی از رایج‌ترین مدل این اجبارهاست.

افراد مبتلا به وسواسه چک کردن، به‌رغم آگاهی نسبی از افراطی یا غیرمنطقی بودن افکار و رفتارهایشان، در برابر انجام آن‌ها احساس ناتوانی می‌کنند. این ناتوانی به‌ویژه زمانی برجسته می‌شود که چک کردن‌ها ساعت‌ها از زمان روزانه فرد را اشغال می‌کند، یا به اختلافات خانوادگی، اختلال در عملکرد شغلی، تحصیلی و اجتماعی منجر می‌شود.
بسیاری از مبتلایان عنوان می‌کنند که فقط زمانی آرام می‌گیرند که از چیزی «کاملاً مطمئن» باشند اطمینانی که اغلب هیچ‌گاه حاصل نمی‌شود.

از منظر بالینی، تشخیص وسواس چک کردن مستلزم آن است که رفتارهای اجبارگونه:

۱- حداقل یک ساعت در روز زمان ببرند یا ناراحتی آشکاری ایجاد کنند.

۲- تأثیر منفی بر عملکرد فرد در زمینه‌های مهم زندگی بگذارند.

۳- ناشی از مصرف مواد مخدر یا اختلال جسمی/روانی دیگر نباشند.

تشخیص صحیح وسواس چک کردن با سایر اختلالات از اهمیت بالایی برخوردار است. برای مثال در اختلال اضطراب فراگیر(GAD) فرد بیش از حد نگران است، اما در OCD فرد به انجام رفتارهای تکراری برای کاهش افکار ناخواسته یا جلوگیری از حادثه‌ای خیالی می‌پردازد، حتی اگر بداند این افکار واقع‌گرایانه نیستند.

در مجموع، وسواس چک کردن یک اختلال قابل‌تشخیص، قابل‌درمان اما نیازمند مداخله تخصصی است که بدون توجه و درمان می‌تواند به اختلال در کیفیت زندگی و بروز سایر مشکلات روان‌شناختی منجر شود. درک دقیق آن از منظر علمی و بالینی، نخستین گام برای مداخله‌ی موثر و مبتنی بر شواهد است.در این مقاله سعی شده که شما را با وسواس چک کردن و علائم آن آشنا کند.

وسواس چک کردن چیست؟

وسواس چک کردن یکی از زیرگونه‌های اصلی اختلال وسواس فکری-عملی است. در این نوع وسواس، فرد دچار افکاری می‌شود که معمولاً حول محور اتفاقات خطرناک، اشتباه مهلک یا مسئولیت‌پذیری افراطی می‌چرخد. برای کاهش اضطراب ناشی از این افکار، فرد احساس اجبار می‌کند که کاری خاص را به‌صورت تکراری انجام دهد، مانند چک کردن درب‌ها، اجاق گاز یا پیامک‌ها.

شایع‌ترین علائم وسواس چک کردن

وسواس چک کردن می‌تواند به شیوه‌های مختلفی بروز یابد. برخی از رایج‌ترین علائم آن عبارتند از:

۱) نیاز مکرر به اطمینان یافتن از قفل بودن درب ها یا خاموش بودن اجاق گاز

۲) احساس اضطراب شدید در صورت ناتوانی در بررسی مجدد

۳) تکرار بررسی‌ها حتی با وجود اطمینان قبلی

۴) صرف زمان زیاد برای چک کردن (بیش از یک ساعت در روز)

۵) ایجاد اختلال در عملکرد شغلی یا اجتماعی

رفتارهای تکراری در وسواس چک کردن

رفتارهای تکراری در وسواس چک کردن معمولاً شامل موارد زیر هستند:

• بررسی چندباره قفل‌ها، اجاق گاز، پنجره‌ها و چراغ‌ها
• تماس‌های مکرر با عزیزان برای اطمینان از سلامتی آن‌ها
• خواندن چندباره پیامک‌ها یا ایمیل‌ها برای جلوگیری از اشتباه
• بازگشت به خانه برای بررسی مجدد مواردی که احتمال خطر دارند

نشانه‌های ذهنی و فکری

علاوه بر رفتارهای آشکار، افراد مبتلا به وسواس چک کردن اغلب نشانه‌های شناختی و فکری نیز دارند، از جمله:

افکار تکرارشونده مانند: «اگه چیزی رو فراموش کرده باشم چی؟»

• نیاز به اطمینان صددرصدی قبل از ترک یک محل
• شک مفرط نسبت به حافظه شخصی (مثلاً فراموش‌کردن خاموش‌کردن اتو)
• احساس گناه یا ترس از وقوع اتفاق ناگوار به دلیل اشتباه احتمالی

تأثیر وسواس چک کردن بر زندگی روزمره

وسواس چک کردن نه‌تنها زمان‌بر است بلکه به شدت بر کیفیت زندگی فرد تأثیر می‌گذارد:

• تأخیرهای مکرر در انجام کارها یا رسیدن به محل کار
• کاهش بهره‌وری به دلیل افکار مزاحم
• مشکلات خانوادگی به علت درگیری ذهنی و رفتاری
• افزایش اضطراب عمومی و احتمال ابتلا به افسردگی
• اختلال در خواب به دلیل افکار مزاحم پیش از خواب

انواع وسواس چک کردن

وسواس چک کردن در انواع مختلفی ظاهر می‌شود که برخی از شایع‌ترین آن‌ها عبارتند از:

• وسواس چک کردن قفل درب و پنجره: افراد مبتلا ممکن است بارها و بارها قفل درب ها یا پنجره‌ها را بررسی کنند، حتی پس از آنکه مطمئن شده‌اند بسته هستند.
• وسواس چک کردن وسایل برقی: نگرانی از آتش‌سوزی یا خراب‌شدن وسایل باعث می‌شود فرد بارها وسایل برقی مانند اتو، اجاق گاز، یا بخاری را بررسی کند.
• وسواس چک کردن پیام‌ها و ایمیل‌ها: برخی افراد پیام‌ها یا ایمیل‌های ارسالی را چندین‌بار می‌خوانند تا از خطا یا سوءتفاهم احتمالی جلوگیری کنند.

دلایل بروز وسواس چک کردن

هیچ علت واحدی برای ایجاد وسواس چک کردن وجود ندارد، اما ترکیبی از عوامل روان‌شناختی، زیستی و محیطی در شکل‌گیری آن نقش دارند.

• عوامل روانی و ژنتیکی
• پیشینه خانوادگی در اختلالات اضطرابی یا وسواسی
• سبک‌های تربیتی سخت‌گیرانه یا کنترل‌گرایانه
• نقض در عملکرد انتقال دهنده های شیمیایی مغز

تأثیر اضطراب و استرس

۱) بالا بردن سطح نگرانی
وقتی استرس داریم، ذهن‌مان آماده نگه‌ داشتن اطلاعات منفی است و هر چیزی را به‌عنوان تهدید می‌بینیم. این نگرانی زیاد، وسواس چک کردن را تحریک می‌کند..

۲) کاهش تحمل عدم قطعیت
اضطراب باعث می‌شود تحمل «نمی‌دانم نتیجه چیست» کاهش یابد. پس برای راحت شدن، مدام در را چک می‌کنیم تا مطمئن شویم همه‌چیز تحت کنترل است.

۳) تقویت چرخه وسواسی
اضطراب → فکر «خطر بالقوه» → چک کردن → موقتاً آرامش → دوباره نگرانیاین چرخه هر بار قوی‌تر می‌شود و زمان و انرژی زیادی می‌گیرد.

۴) تداخل با تمرکز و تصمیم‌گیری
استرس بالای طولانی‌مدت باعث خستگی ذهنی می‌شود. وقتی خسته‌ایم، بیشتر اشتباهات جزئی را بزرگ می‌کنیم و به جای اعتماد به خود، بیشتر چک می‌کنیم.

نقش محیط و خانواده

نقش خانواده در تشدید وسواس

الف) انتقال الگوهای رفتاری
گاهی افراد در خانواده‌هایی بزرگ می‌شوند که یکی از والدین یا اعضای خانواده رفتارهای وسواسی (مثل زیاد چک کردن، تمیزکاری افراطی یا نگران بودن زیاد درباره امنیت) دارند. کودکان این رفتارها را «مدل» می‌کنند و در ذهن‌شان این رفتارها را به‌عنوان راه مواجهه با نگرانی یا خطر یاد می‌گیرند.
مثلاً اگر مادر یا پدر همیشه قبل از خروج از خانه چندین بار قفل درب و شیر گاز را چک کند، احتمال دارد کودک این رفتار را طبیعی فرض کند و خودش هم بعدها انجام دهد.

ب) حساسیت و فشار بیش از حد
برخی خانواده‌ها حساسیت و سختگیری زیادی درباره نظم و امنیت دارند (مثلاً «باید مطمئن شی همه چیز خاموشه و بسته‌ست!») این محیط فشار زیادی وارد می‌کند و باعث می‌شود فرد برای راضی کردن خانواده یا دوری از تنبیه، مدام رفتارهای کنترلی را تکرار کند.

ج) سرزنش و انتقاد
وقتی کسی یکبار چیزی را فراموش کند (مثلاً در را نبندد یا چراغ را خاموش نکند) و خانواده مرتب او را سرزنش کند یا حس بد به او بدهد، اضطراب و وسواس در او بیشتر می‌شود و بیشتر خودش را چک می‌کند که نکند باز اشتباه کنم.

راه‌های درمان وسواس چک کردن

درمان شناختی-رفتاری (CBT)
یکی از مؤثرترین درمان‌ها برای وسواس، روش “درمان شناختی-رفتاری” است
چطور کار می‌کند؟
کمک می‌کند افکاری را که باعث نگرانی و چک کردن می‌شوند بشناسید
یاد می‌گیرید که این افکار چقدر واقعی یا بی‌اساس‌اند و چطور می‌توان با آن‌ها مقابله کرد

مواجهه و جلوگیری از پاسخ (ERP)
در این روش، به‌تدریج در موقعیت‌هایی قرار می‌گیرید که میل به چک کردن دارید، اما تلاش می‌کنید خودتان را از چک کردن بازدارید (مثلاً فقط یک‌بار قفل در را چک کنید و بعد دیگر سراغش نروید)
با این تمرین، کم‌‌کم متوجه می‌شوید اتفاق بدی نمی‌افتد و اضطراب‌تان کاهش می‌یابد.

۳) آموزش و آگاهی
یادگیری درباره وسواس و چگونگی عملکرد مغز، به شما کمک می‌کند بفهمید این رفتارها فراگیرند و ارتباطی با شخصیت یا «ضعف» شما ندارند. بدانید وسواس چک کردن یک بیماری است و درمان دارد.

۴) کاهش استرس و اضطراب
ورزش منظم (پیاده‌روی، یوگا، شنا)
مدیتیشن و تمرینات تنفس عمیق
این روش‌ها با کاهش اضطراب، میل به چک کردن را کمتر می‌کنند

۵) حمایت خانواده و اطرافیان
خانواده باید از سرزنش یا مسخره کردن پرهیز کنند و محیطی حمایت‌گر ایجاد کنند
بهتر است اعضای خانواده درباره راه‌های کنترل وسواس، آموزش ببینند

۶) دارودرمانی
گاهی پزشک یا روانپزشک (در صورت شدید بودن وسواس) داروهایی مثل داروهای ضدافسردگی (مانند فلوکسیتین، سرترالین و…) تجویز می‌کند که روی مواد شیمیایی مغز اثر می‌گذارد و حجم افکار وسواسی را کم می‌کند.

نکته) دارو تنها با نظر پزشک متخصص و زیر نظر او باید مصرف شود.

جمع‌بندی: با وسواس چک کردن و علائم آن آشنا شوید

وسواس چک کردن، نوعی اختلال روان‌شناختی قابل درمان است که اگر زود تشخیص داده شود، می‌توان از شدت یافتن آن جلوگیری کرد. شناخت نشانه‌ها، فهم علل زمینه‌ای، و بهره‌گیری از درمان‌های مؤثر مانند CBT و دارو درمانی می‌تواند کیفیت زندگی افراد مبتلا را به‌شدت بهبود بخشد. اگر شما یا اطرافیانتان به این مشکل مبتلا هستید، کمک گرفتن از یک متخصص سلامت روان اولین و بهترین گام است.

برای بسیاری از افرادی که با اختلال وسواس فکری-عملی، به‌ویژه وسواس چک کردن دست و پنجه نرم می‌کنند، ترکیب درمان‌های روان‌شناختی مبتنی بر شواهد با مداخلات نوین می‌تواند بسیار مؤثر باشد. در این میان، کلینیک روانشناسی دکتر اسماعیل‌تبار به‌عنوان یکی از مراکز تخصصی در حوزه‌ی درمان اختلالات اضطرابی و وسواسی، بستری علمی و حرفه‌ای برای مداخلات چندوجهی فراهم کرده است.