طرحواره چیست؟
آشنایی با طرحواره ها
طرحواره ها (Schemas)یا چاله های شخصیتی، درون مایه ها یا الگوهای فراگیر و عمیقی درباره ی خود یا دیگران هستند. درواقع طرحواره ها در کودکی و نوجوانی پدید می آیند و در طول زندگی، پیچیده تر می شوند. این طرحواره ها از خاطرات، هیجان ها، شناختواره ها و احساس های بدنی فرد تشکیل می شوند و بر نحوه ی درک و تفسیر فرد از خود، دیگران و جهان اطراف تأثیر میگذارند.
چگونه طرحواره ها از کودکی شکل میگیرند؟
طرحواره ها معمولا در نتیجه ی تجربیات اولیه ی زندگی، به ویژه در تعامل با والدین، مراقبان و محیط اجتماعی شکل میگیرند. طرحواره های شکل گرفته شده در ابتدا، حالت سازگارانه دارند و بازنمایی های نسبتا دقیقی از محیط دوران کودکی به وجود می آورند اما با رشد کودک، ممکن است به سمت الگوهای ناسازگار سوق پیدا کنند.
اگر نیازهای اساسی کودک مانند امنیت، عشق، پذیرش و استقلال به طور مناسب برآورده نشوند، احتمال شکل گیری طرحواره های ناسازگار اولیه افزایش می یابد. این نیازهای اساسی و جهان شمولی به شرح زیر هستند:
- دلبستگی ایمن (احساس امنیت و ارتباط عاطفی پایدار )
- خودگردانی و استقلال (توانایی اتکا به خود و داشتن حس کفایت و هویت)
- آزادی در بیان نیازها و احساسات (حق داشتن احساسات و ابراز آن ها بدون ترس از طرد شدن)
- محدودیت های واقع بینانه و خودکنترلی(تعادل میان آزادی و رعایت قوانین )
- شادی و تفریح (تجربه ی لذت، بازی و نشاط در زندگی)
تحولات زندگی با کلینیک دکتر اسماعیل تبار
"*" قسمتهای مورد نیاز را نشان می دهد
طرحواره ها تمایل دارند خود را حفظ کنند و زمانی که فرد در شرایطی مشابه با تجارب اولیه ی خود قرار میگیرد، به طور ناخودآگاه فعال میشوند. در نتیجه، اگر نیازهای اساسی کودک تأمین نشوند، ممکن است الگوهای فکری و رفتاری ناسالمی در او شکل بگیرد که تا بزرگسالی ادامه پیدا کند.
به عنوان مثال، کودکی که در محیطی سرشار از طردشدگی بزرگ میشود، ممکن است طرحواره ای از بیارزشی و طرد شدن را در خود شکل دهد. در بزرگسالی، این فرد ممکن است در روابط خود دچار احساس ناامنی، وابستگی بیش از حد یا حتی اجتناب از ارتباطات عاطفی شود.
طرحواره درمانی چیست؟
طرحواره درمانی یک رویکرد درمانی تلفیقی است که توسط جفری یانگ در تکمیل درمان بیمارانی که به قدر کافی از رفتاردرمانی کالسیک کمکی دریافت نمی کردند، تدوین شد. در این مدل، ردپای طرحواره ها با تاکید بر روابط بین فردی بیمار از دورانکودکی تا بزرگسالی دنبال می شود.
در فرایند طرحواره درمانی، درمانگر به مراجع کمک میکند تا طرحواره های ناکارآمد خود را شناسایی و میزان تاثیر آن را بر
زندگی اش پیدا کرده و با استفاده از تکنیک های متنوع مانند بازسازی شناختی(تغییر باورهای ناسازگار)، مواجهه ی
تجربی(پردازش مجدد تجربیات آسیب زا)، و تکنیک های رفتاری(ایجاد عادات سالم و مقابله با الگوهای
مشکل زا)، آنها را تعدیل و اصالح کند. هدف نهایی این رویکرد، ایجاد تغییرات پایدار در باورها و هیجانات فرد و بهبود کیفیت زندگی او است.
ارتباط طرحواره ها با تله های شخصیتی
طرحواره های ناسازگار اولیه اغلب به عنوان تله های شخصیتی هم شناخته میشوند. این تله ها الگوهای فکری و رفتاری هستند که فرد را در چرخه های ناسالم و تکراری گرفتار میکنند. برای مثال فردی با طرحواره ی معیارهای سرسختانه مستعد بروز الگوهای کمال گرایانه و افراطی و اعتماد به نفس پایین است.
طرحواره و انواع آن
طبق تقسیم بندی یانگ، ۱۸ طرحواره ناسازگار اولیه در ۵ حوزه ی اصلی داریم.
| حوزهی طرحواره | طرحواره | ویژگی |
|---|---|---|
| بریدگی و طرد | رهاشدگی/بیثباتی | احساس بیثباتی و بیاعتمادی نسبت به دریافت محبت و برقراری ارتباط با اطرافیان. مثال: ترس از ترک شدن، مرگ عزیزان. |
| بیاعتمادی/بدرفتاری | انتظار مورد بدرفتاری، آسیب، دروغ و دغلکاری دیگران قرار گرفتن. مثال: تصور و انتظار دائم مورد خیانت واقع شدن از سمت همسر. | |
| محرومیت هیجانی | احساس عدم دریافت محبت، توجه و حمایت کافی در سه زمینه: ۱. محبت ۲. همدلی ۳. حمایت. مثال: فردی که احساس میکند هیچکس واقعاً او را درک نمیکند و همیشه از نظر عاطفی تنهاست. | |
| نقص/شرم | احساس بیارزشی، ناقص، بیارزش و حقیر بودن همراه با حساسیت بالا به انتقاد، طرد یا سرزنش. مثال: فردی که احساس میکند آنقدر خوب نیست که کسی او را دوست داشته باشد. | |
| انزوای اجتماعی/بیگانگی | احساس متفاوت بودن و ناتوانی در برقراری ارتباط با دیگران. مثال: فردی که در جمعها احساس غریبگی میکند و فکر میکند جایی در میان دیگران ندارد. | |
| خودگردانی و عملکرد مختل | وابستگی/بیکفایتی | احساس ناتوانی در مدیریت زندگی مستقلانه. مثال: داشتن نیاز مداوم به تأیید دیگران حتی در کوچکترین امور. |
| آسیبپذیری نسبت به ضرر یا بیماری | ترس از وقوع فاجعه، بیماری یا شکست مالی. مثال: فردی که با کوچکترین علائم به داروها و چکاپهای پزشکی سنگین روی میآورد. | |
| خود تحولنیافته/گرفتار | وابستگی افراطی به دیگران و نداشتن هویت شخصی. مثال: فردی که در یک رابطه عاطفی خودش را فراموش میکند و فقط به خواستههای طرف مقابل توجه دارد. | |
| شکست | باور به اجتنابناپذیری شکست. مثال: نوجوانی که حس بیاستعدادی نسبت به همسالانش دارد. | |
| محدودیتهای مختل | استحقاق/بزرگمنشی | باور به برتری بر دیگران و حق داشتن امتیازات خاص. مثال: فردی که فکر میکند قوانین برای دیگران است و خودش نباید محدودیتی داشته باشد. |
| خویشتنداری و خود-انضباطی ناکافی | ناتوانی در کنترل تکانهها و پذیرش سختیها. مثال: فردی که از هرگونه تعارض و مسئولیتی گریزان است. | |
| دیگرجهتمندی | اطاعت | تسلیم شدن در برابر دیگران از ترس طرد یا تنبیه. مثال: فردی که همیشه مطابق میل دیگران رفتار میکند، حتی اگر خودش ناراحت باشد. |
| ایثار | فدا کردن نیازهای خود برای رضایت دیگران. مثال: مادری که تمام وقت و انرژی خود را صرف دیگران میکند و هیچگاه به نیازهای خودش توجه نمیکند. | |
| پذیرشجویی/جلب توجه | تلاش افراطی برای گرفتن تأیید دیگران. مثال: فردی که همیشه به دنبال تعریف و تمجید دیگران است و از انتقاد بهشدت ناراحت میشود. | |
| گوشبهزنگی بیش از حد و بازداری | منفیگرایی/بدبینی | انتظار مداوم برای وقوع اتفاقات بد. مثال: فردی که همیشه منتظر است یک اتفاق بد بیفتد و هیچوقت نمیتواند از لحظههای خوب لذت ببرد. |
| بازداری هیجانی | سرکوب احساسات و نیازهای عاطفی. مثال: فردی که هرگز احساساتش را نشان نمیدهد و حتی در لحظات شادی هم بیاحساس به نظر میرسد. | |
| معیارهای سرسختانه/عیبجویی افراطی | انتقاد دائمی از خود و تلاش برای کمالگرایی. مثال: فردی که هرگز از خود راضی نیست و همیشه احساس میکند باید بهتر باشد. | |
| تنبیه | سختگیری و بیرحمی نسبت به خود و دیگران در مواجهه با اشتباهات. مثال: سرزنش کوچکترین اشتباهات و نبخشیدن خود یا دیگری. |
تاثیر برخی از رایج ترین طرحواره ها بر رفتار و تصمیم گیری فرد
بیان رایج ترین طرحواره ها نیازمندی یک بررسی فرهنگی اجتماعی است. چراکه طرحواره ها که همان الگوهای فکری و رفتاری عمیق هستند، در بستر شرایط فرهنگی، خانوادگی و اجتماعی خاص پرورش یافته و از هنجارهای اجتماعی تاثیر شگرفی می گیرند.
اما به طور کلی به دلیل اینکه طرحواره ها برای بقای خود تلاش می کنند، افراد معمولا رفتارها و تصمیم گیری هایی انجام می دهند که به جای بهبود وضعیت، تنها طرحواره های ناسالم او را تقویت میکنند. دو طرحواره رایج در ایران به شرح زیر هستند:
۱ .طرحواره ایثار افراطی (خودم را فدای دیگران میکنم)
در فرهنگ ایرانی، از کودکی به بسیاری از افراد آموزش داده میشود که نیازهای خود را نادیده بگیرند و همیشه دیگران را در اولویت قرار دهند. این گذشت یا فداکاری افراطی که در مواردی منجر به آسیب به فرد می شود، تشویق می شود. نمونه ی این طرحواره در روابط والد-فرزندی بسیار دیده می شود. این طرحواره می تواند منجر به افکار و احساسی توام با احساس گناه و عذاب وجدان شدید باشد. این افراد خدمات رسانی و خدمت بیش از حد به دیگران می کنند. معمولا توانایی نه گفتن ندارند و احتمالا مورد سوءاستفاده گرفته شدن برای آنها بالاست.
۲. طرحواره معیارهای سختگیرانه/عیب جویی افراطی (همیشه باید بهترین باشم)
در سیستم آموزشی و تربیتی ایران، موفقیت تحصیلی با استانداردهای بالا و نظام های مالک محور معنا می شود. در بسیاری از مدارس، به بچه ها با پیام های مستقیم یا غیرمستقیم آموخته می شود که اگر بهترین نباشند(از نظر نمره)ارزش کافی ندارند.
این طرحواره می تواند منجر به افکاری وسواس گونه و سرزنش آمیز باشد. این افراد تحت فشار زیادی هستند و الگوهای رفتاری کمال گرایانه و به دنبال آن اهمال کاری های متعدد، درشان زیاد دیده می شود. معموال اگر به استانداردهای سرسختانه و دور دست خود نرسند احساس شکست و ناکامی زیاد می کنند که شاید برای جبران آن دست به رفتارهای دیگر بزنند.
تأثیر طرحواره ها بر روابط عاطفی، شغلی و اجتماعی
- روابط عاطفی: طرحواره ها میتوانند باعث ایجاد الگوها ی ناسالم در روابط عاطفی شوند. به عنوان مثال، فردی با طرحواره ی بی اعتمادی، در رابطه اش مدام منتظر آسیب و گزندی از سمت پارتنر خود است و این منجر می شود تا نزدیک شدن و داشتن احساس امنیت او زیر سوال برود. یا فردی با طرحواره ی نقص/شرم به دلیل فکر کافی نبودن، در رابطه ای قرار بگیرد که مدام مورد تحقیر قرار بگیرد و به همین دلیل هیچگاه احساس خوشی واقعی را در رابطه ی ناسالم اش تجربه نکند.
- روابط شغلی: طرحواره هایی مانند شکست یا وابستگی میتوانند باعث شوند فرد از پذیرش مسئولیت های جدید اجتناب کند یا به طور مداوم به دیگران وابسته باشد. به همین دلیل فرد احتماال از موقعیت های ترفیع یا پیشرفت شغلی دور بماند.
- روابط اجتماعی: طرحواره هایی مانند تنبیه باعث می شوند افراد روابط پر تعارض و پرتنشی را تجربه کنند چراکه فرد به اشتباهات دیگران سخت گیری زیاد دارد و توانایی بخشش آنان را ندارد. یا فردی با طرحواره ی انزوای اجتماعی از موقعیت های اجتماعی دوری میکنند و اغلب احساس تنهایی دارند.
راهکارهای شناسایی و تغییر طرحواره ها
شناسایی که اولین و مهم ترین قدم است می تواند در مراحل اولیه توسط خود فرد انجام شود. فرد می تواند به الگوهای رفتاری پرتکرار خود توجه کند و احساسات و افکاری که در پس موقعیت ها تجربه می کند را به چالش بکشد. اما در مراحل بعدی نیاز است تا فردی متخصص با برگزاری جلسات روان درمانی و استفاده از آزمون های روان شناختی(مثل پرسشنامه طرحواره یانگ)، تشخیص دقیق تری را بگذارد.
فرد پیش از رسیدن به تغییر، قدم چالش برانگیز پذیرش را باید طی کند.
تمرینها و تکنیکهای عملی برای اصلاح طرحوارهها
در قدم تغییر تمرین های زیر پیشنهاد می شود:
- چالش با افکار غیرمنطقی: به چالش کشیدن افکار اغراق شده با پرسش هایی مثل: “آیا همیشه این اتفاق افتاده؟”.
- جایگزینی باورهای سالم: یافتن یک باور سالم مثل “من ارزشمندم” برای هر طرحواره.
- تغییر رفتارهای ناسازگار: بررسی رفتارها و میزان تاثیر طرحواره ها برآنان و در نهایت تالش در یافتن رفتار جایگزین.
- استفاده از تصویرسازی ذهنی : بازسازی تجربیات کودکی و برخورد حمایت گرایانه با من کودک.
این تغییرات زمان بر و چالش برانگیز است و حضور یک درمانگر می تواند کمک کننده باشد. با آگاهی و تمرین مداوم می توان الگوهای ناسالم را تغییر داد و کیفیت زندگی را بالاتر برد.
تحولات زندگی با کلینیک دکتر اسماعیل تبار
"*" قسمتهای مورد نیاز را نشان می دهد
نتیجه گیری
طرحواره ها الگوهای فکری و رفتار ی عمیقی هستند که از دوران کودکی شکل میگیرند و میتوانند بر تمام جنبه های زندگی فرد تأثیر بگذارند. شناسایی و تغییر این طرحواره ها میتواند به بهبود روابط عاطفی، شغلی و اجتماعی فرد کمک کند. روش هایی مانند: طرحواره درمانی، درمان شناختی-رفتاری و تمرین های عملی میتوانند به فرد کمک کنند تا طرحواره های ناسالم را شناسایی کرده و آن ها را تغییر دهد تا بهزیستی برای فرد اتفاق بیافتد.
کلینیک روانشناسی دکتر اسماعیلتبار با بهرهگیری از روشهایی مانند طرحوارهدرمانی، درمان شناختی-رفتاری و تمرینهای عملی، به افراد کمک میکند تا طرحوارههای ناسالم خود را شناسایی کرده و تغییر دهند. هدف این درمانها بهبود کیفیت زندگی و افزایش بهزیستی روانی افراد است.
برای اطلاعات بیشتر درباره روشهای درمانی و رزرو وقت مشاوره، میتوانید به کلینیک دکتر اسماعیلتبار مراجعه کنید.
من همرو دارم دونه دونه باید درمانش کنم یا همرو با هم میشه درمان کرد